Pfeijffer op Dag voor de Raad 2024: dictatuur massa dreigt

Democratie, ook de lokale, is kwetsbaar en onderhoudsgevoelig. Daarover waren schrijver Ilja Leonard Pfeijffer en de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb het roerend eens tijdens de Dag voor de Raad 2024, vrijdag 5 april in het Rotterdamse stadhuis.

Wat is de (lokale) democratie ons waard? Die vraag zette Pfeijffer en Aboutaleb al vlot op het onderwerp populisme, in alle bestuurslagen en ook in internationale context. Beide sprekers waarschuwen voor de gevaren. Schrijver en classicus Pfeijffer doet dat aan de hand van zijn historische roman Alkibiades, vernoemd naar deze veelbesproken figuur uit de antieke Griekse geschiedenis.

Populisme

Na de dood van Alkibiades’ bewonderde schoonvader Perikles wakkerde hij als leider en krijgsheer in het Athene aan het eind van de vijfde eeuw het populisme aan. De Atheense democratie, de oudste ter wereld, ging eraan ten onder. Pfeijffer, opgeleid als classicus, ziet parallellen met de hedendaagse politieke ontwikkelingen. Door in de antieke geschiedenis te duiken nodigt hij zijn lezers en luisteraars uit het heden aan een nader onderzoek te onderwerpen.

Uitholling democratie

“Het gevaar is dat de verschijnselen van de huidige tijd bijdragen aan een uitholling van de democratie”, hield hij de  met raadsleden gevulde Rotterdamse Burgerzaal voor. “Dat gevaar zagen we ook in de vijfde eeuw voor Christus in Athene, waar de democratie uiteindelijk ten onder gaat.” Wat Pfeijffer vooral hoopt te bereiken: “Dat we ons bewust worden van de mogelijke consequenties.”

Eigen belang

Welke symptomen wijzen volgens Pfeijffer op het verval van de democratie? Om dat te verklaren verwijst de schrijver/dichter naar het oud-Griekse staatkundige model, zoals beschreven door historicus Polybius, die drie staatsvormen onderscheidde. De macht ligt ofwel bij één persoon (monarchie), bij een beperkte groep (aristocratie), ofwel bij iedereen (democratie). Bij die laatste variant wordt het volgens Pfeijffer interessant. “Volgens de theorie van Polybius heeft elk van deze drie staatsvormen een negatieve pendant. Die treedt in zodra de machthebber of machthebbers meer oog krijgen voor het eigen belang of deelbelangen, dan voor het landsbelang. Op die manier kan een monarchie ontaarden in tirannie, een aristocratie afglijden tot een oligarchie. De negatieve pendant van de democratie heet in het Grieks een ochlocratie. Zou je dat vertalen, dan is dat een dictatuur van de massa.”

Dictatuur van de massa

Ochlocratie heeft volgens de schrijver veel overeenkomst met wat vandaag populisme heet. Zeker sinds de laatste landelijke verkiezingen, waarbij de rechts-populistische PVV de grootste werd. Hij ziet democratie niet als de eindstaat van een politiek systeem, maar als iets dynamisch en cyclisch. Om die reden is democratie naar zijn mening fragiel en onderhoudsgevoelig. Bij gebrek aan onderhoud kan democratie afglijden tot dictatuur.

Te weinig oplossend vermogen

“Volgens het Griekse model is het intreden van de negatieve pendant een crisisverschijnsel dat een omslag aankondigt”, zegt de schrijver, in het kielzog van Polybius. Het doet zich volgens hem voor zodra de democratie teleur begint te stellen, te weinig oplossend vermogen aan de dag legt en het vertrouwen van burgers verspeelt. “Dan gaat onherroepelijk de roep om sterke mannen harder klinken.

Jaren dertig

Angstaanjagend is dat we daar in de loop van de geschiedenis meerdere voorbeelden van hebben gezien. Aan het einde van de vijfde eeuw en in de jaren dertig in Europa.” De overtuiging van Pfeijffer is dat Nederland in zo’n ochlocratie is beland. Onder meer door toedoen van de (sociale) media. “Maar je zou van een politicus toch mogen verwachten dat hij daarvan kan abstraheren.”

Moedige politici

Politici moeten volgens Pfeijffer de moed hebben tegen de publieke opinie in te gaan en zo nodig impopulaire maatregelen voorstellen. “Om vervolgens hun best te doen het volk van de noodzaak ervan te overtuigen. Ik denk dat zulke politici vandaag de dag zeldzaam zijn geworden.” Er zijn er volgens hem weinigen die de moed opbrengen om verder vooruit te kijken dan de eigen herverkiezing of opiniepeiling van morgen.

Meer informatie

De Dag voor de Raad 2024 is de jaarlijkse bijeenkomst van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden over macht, rol en positie van de raad in de lokale democratie. Dit jaar is de Dag voor de Raad uitgevoerd in samenwerking met de griffie van de gemeenteraad van Rotterdam.